DİOKSİN BİLEŞENLERİ
Farkındalığın Çok Az Olduğu Ciddi Bir Sağlık Dehditi!
Bundan beş, altı yıl önce, Beyaz DUT ve YAPRAĞINın bilinen, bilinmeyen yönlerini, beslenme, doğru gıdalar, gıdaların elde ediliş biçimleri ve insan üzerinde ki etkilerini araştırırken aslında tüm evrenin TOPRAKTAN başladığını, Sağlıklı ve besinsel değeri yüksek olan meyveyi, sebzeyi ve ürünleri; ancak doğru topraktan yetişmiş doğru ağaçtan alabildiğimizi bildiğimizi ama bunu yeterince önemsemediğimizi farkettim.
Bundan önceki yazımda da bahsettiğim gibi EVREN bir bütün. Sadece toprak değil, sularımız ve soluduğumuz hava da birbiri ile ayrılmaz bir döngü içerisinde. Tüm bu araştırmalarım sürerken, DİOXİNLİ BİLEŞİKLER ve KONTAMİNASYON sonucu oluşan olayları okumaya başladığımda, önemsemediğimiz başka konular ile bir kez daha şaşırdım.
Bu konuyu sizlere yaşanan bir olayla aktarmak isterim; bundan yıllar önce, bilinen bir markanın plastiği yüksek ısıda eriterek tava ve tencere üreten tesisin etrafındaki en yakın yerleşim yerindeki insanlarda bir süre sonra görülmeye başlanan türlü rahatsızlıkların sonucu yapılan araştırmalar ile rahatsızlıkların kaynağının bulunması yıllar almış. Sonunda fabrikanın yakınlarında, geniş yeşil sahadan beslenen hayvanların, etinin, sütünün vb. şekilde insanlar tarafından tüketilmesi sonucu ile bu rahatsızlıkların ortaya çıktığı anlaşılmış.
Bu yaşanmış olaydan da anladığımız üzere bahsedeceğim, dioksinlerin, bize düşünce ve isim olarak ne kadar uzak olmasına rağmen tükettiğimiz gıda, besin zincirimiz ve hatta soluğumuz hava kadar da yakın olduğumuzu bir kez daha görebileceğiz.
DİOXİNLİ BİLEŞİKLER ve KONTAMİNASYON
Yazıma buradan hareketle devam etmek ve yapılan araştırmaları sizlerle paylaşmak istiyorum.
Dioksin büyük bir grup kimyasal bileşiğin adıdır. Benzer yapıya sahip bir grup kimyasalın bir araya gelmesi ile oluşmuştur. Bu bileşikler hidrojen, karbon, oksijen ve klor atomlarından oluşmaktadır. Dioksinler Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından 1. sınıf kanserojen maddeler arasında gösterilmektedir.
İlerleyen teknoloji ve yeni üretim teknikleri maalesefbiyokimyasal kirlenmeyi de beraberinde getirmiştir. Çevre ve canlı organizmalar üzerine etkileri tespit edilen birçok toksikmaddenin içerisinde dioksin ve dioksin benzeri maddeler en yaygın olan ve en çok toksisiteye sahip olanlar arasındadır.
Bu bileşikler suda çok az çözündüklerinden metabolik ve çevresel yıkımlanmalara dayanıklı ve doğada kararlı durumda bulunan yüksek derecede zehirli, geniş yayılım alanına sahip çevresel kirleticilerdir. Bunlar toprak, su ve havanın yanı sıra özellikle canlıların yağ dokularında birikim gösterirler. Bu toksik maddenin vücutta depolandığı düşünülürse, uzun vadede ne gibi zararlara yol açacağı göz önünde bulundurulmalıdır.
İnsan ve hayvanlar, kimyasal ve termal süreçler sonucunda açığa çıkan ve çoğunlukla hava yolu ile taşınarak su, toprak, bitkiler ve hayvansal dokularda biriken bu bileşiklere soludukları hava, kontamine maddelerle deri teması ve tükettikleri gıda ve içecekler sonucu maruz kalmaktadırlar. İnsanlardaki dioksin zehirlenmelerinin % 90 oranında besin zinciri yoluyla olduğu bildirilmektedir.
İnsan vücuduna giren dioksinin küçük bir miktarı metabolize edilmesine karşın büyük bir kısmı da vücut yağlarında birikmektedir.
Bugün bu kimyasalların en büyük salınımı yakmadır. Evsel atık, belediye atığı, tıbbi atık, tarım ve orman yangınlarıdır. İnsanlar bu maddelere öncelikle daha çok süt ürünleri, yumurta, hayvansal yağlar ve bazı balıklar gibi PCDD'ler ve PCDF'ler ile kontamine olmuş yüksek yağlı yiyeceklerle maruz kalmaktadır.
1996'da Hollanda Sağlık Konseyi ve 1998'de WHOtarafından gerçekleştirilen en son iki sağlık riski değerlendirmesi, gebelik ve/veya emzirme sırasında başlayan dioksin alımının gelişmeyi ve büyümeyi etkilediğine dayanmaktadır.
En çok hamile kadınların dikkat etmesi gereken toksik bir maddedir. Çünkü annenin almış olduğu dioksin plesanta yoluyla bebeğe geçer ve bebek doğduğunda bu zararlı madde ile dünyaya gelmiş olur. İleriki yaşamı da tehlikeye girmiş olur. Hayvanlar üzerinde yapılan çalışmalara göre dioksinin çok düşük dozlarda alınması bile ciddi sağlık sorunlarına yol açmaktadır. Ayrıca doğum yapmamış kadınlarda meme kanseri görülmesinin nedenlerinden biridir. Hamile kadınlar emzirme ile birlikte farkında olmaksızın göğüslerinde birikmiş olan dioksini bebeklerine aktarmış olurlar. Bu şekilde bebek daha doğar doğmaz dioksin ile tanışmış olur.
GÜVENİLİR GIDA ve KONTAMİNASYON
Güvenli besin; besin değerini korumuş, mikrobiyolojik, fiziksel ve kimyasal açıdan temiz ve içinde sağlığa zararlı madde bulundurmayan besindir. Gıdanın kirlenmesine sebep olan faktörler besin güvenliğini tehlikeye atmaktadır. Bu sebeple besinler; ekimden hasata, üretimden tüketime kadar bu faktörlerden korunmalıdır.
Mutfağa getirilmeden önce veya üretim aşamasında çeşitli kaynaklardan zararlı maddeler bulaşan besinler kirlenir. Bir başka deyişle besinler kontamine olur. İstenmeyen zararlı maddelerin veya mikroorganizmaların çeşitli yollarla besine bulaşmasına kontaminasyon denir.
Başlıca kontaminasyon kaynakları; böcekler, çöpler, haşere, toz, toprak, et, süt ve yumurta gibi yüksek riskli besinlerdir. Saç, tırnak, deride yaralar ve hijyeninin sağlanmaması gibi durumlar insanın çok çeşitli yönlerden kontaminasyon kaynağı olmasına katkı sağlamaktadır. Eğer bu etmenlere karşı önlemler alınmaz ve hijyen sağlanmazsa besin kaynaklı hastalıkların meydana gelmesi muhtemeldir.
Gıdalar 3 Şekilde Kontamine Olur;
• Fiziksel Kirlenme: Gıda olmayan yabancı maddelerin sebep olduğu kirlenmedir. Cam kırığı, metal parçası, saç, tırnak, sinek gibi maddeler fiziksel kirlenmeye sebep olmaktadır.
• Kimyasal Kirlenme: Kimyasal yollarla bulaşan maddelerdir. Besinin içinde saklandığı kaptan çözünme sonucu geçen metaller, iyi durulanmamış kaplardan bulaşan deterjan veya artıklar, pestisitler, ambalajdan çözünen boyar maddeler ve olması gerekenin üzerinde kullanılan gıda katkı maddelerinin bulaşması kimyasal kirlenmeye örneklerdir.
• Biyolojik Kirlenme: Zehirli bal, mitotoksinler, filizlenmiş ve yeşillenmiş patates gibi besinin içeriğinde doğal olarak bulanan toksinler, besinlerin uygun koşullarda saklanmaması sonucu oluşan kirlilik, hijyenintamamen sağlanmaması ve buna bağlı olarak en önemli ve yaygın biyolojik kirlilik olan mikroorganizma üremesi sonucu oluşan kirliliktir.
DİOKSİNLERİN ORTAYA ÇIKIŞI VE KAYNAKLARI
Dioksinlerin herhangi bir alanda kullanımı yoktur ve üretimi söz konusu değildir.
Ancak sanayi endüstrisinde yan ürün olarak ortaya çıkmaktadır. Termal endüstriyel proseslerde, 180°C ve üzerindeki sıcaklıklarda yanma işlemi sırasında klor ve karbon interaksiyonu sonucu PCDD/F’ler oluşmaktadır. 400°C’ye kadar olan sıcaklıklarda meydana gelen yanma proseslerindePCDD miktarı artarken, 800-1000°C’deki sıcaklıklarda çok kısa bir zaman dilimi içerisinde PCDD’nin büyük bir bölümü parçalanmaktadır. Başlıca dioksin kaynakları atık yakımı, kağıdın beyazlatılması vs. olsa da temel dioksin kaynakları;
1. Elektrik üretimi ve ısınma,
2. Motorlu taşıtlar,
3. Sigara dumanı,
4. Orman yangınları, volkanik patlama gibi doğa olayları,
5. Hayvan yemleri,
6. Kimyasal madde üretimi (pestisit, PVC ve kozmetik sanayi vb.),
7. Deri, tekstil ve kağıt endüstrisi,
8. Kontrolsüz yanma prosesleri (genel ve tıbbi atıkların yakılması, biyomas yakılması vb.),
9. Kireç, asfalt, çimento üretimi,
10. Demirli ve demirsiz metal üretimi,
11. Depolama ve biriktirme (atık yağların birikimi, çamurların arıtımı vb.).
12. Hayvan karkaslarının yakılması vb.
13. Geri dönüşüm metal endüstrisi
14. Termik santraller
15. Petrokimya endüstrisi şeklindedir.
BULUNDUĞU GIDALAR
Dioksinlerin temel kaynağı hayvansal gıdalardır. Başta deniz ürünleri olmak üzere; et ve et ürünleri, süt ve süt ürünleri temel dioksin kaynaklarıdır. Daha düşük düzeyde de olsa bitkisel yağlarda da bulunmaktadır. Ayrıca yumurta ve ürünleri de bir başka dioksin kaynağıdır. Hayvanlar için ise kullanılan yemlere dikkat edilmelidir. Yemler hayvanlar için doğrudan dioksin kaynağıdır. Bazı besinlerin belirlenen dioksin düzeyleri aşağıdaki grafikte verilmiştir. İnsanların dioksin maruziyetinin % 90’ından fazlası, başta et ve süt ürünleri, balık ve kabuklu deniz ürünleri olmak üzere gıda tedariki yoluyla gerçekleşmektedir.
YEM VE GIDALARDA DİOKSİN KRİZİ
Brezilya / Turunçgil pulpu1998
Belçika / PCB’li yağ 1999
Almanya Belçika / Kolin klorid 2002
Almanya / Ekmekçilik atıkları 2003
Hollanda / Patates kabukları/kaolinic kil 2004
Belçika / Jelatin/Hidroklorik asit (HCl) 2006
Avustralya Hindistan / Balık/Home bush bay-2,4,5-T 2006 Guara Gum/PCP 2007
İtalya / Mozzarella atıkları 2008
SAĞLIK ÜZERİNE ETKİLERİ
İnsanların yüksek seviyelerde dioksinlere kısa süreli maruz kalması, klorakne ve cildin düzensiz kararması gibi deri lezyonlarına ve değişmiş karaciğer fonksiyonlarına neden olabilir. Uzun süreli maruz kalma, bağışıklık sistemi, gelişen sinir sistemi, endokrin sistemi ve üreme fonksiyonlarının bozulmasına neden olmaktadır.
Dioksinli bileşiklere maruziyete bağlı olarak insanlarda kanser başta olmak üzere Wasting sendromu, immün sistem, dermal, endokrin ve üreme sistemi bozuklukları gibi birçoktoksik etki oluşmakta ve oluşan bu etkiler insan sağlığınıolumsuz etkilemektedir.
DİOKSİN KONTAMİNASYONUNA KARŞI NELER YAPILIYOR VE NELER YAPILABİLİR?
Dioksinli Ürün Toplatılır ya da İmha Edilir
Ülkemizde ihracatta, ithalatta ve ülke içinde yapılan rutin kontrollerde gıda ve yemlerde dioksin analizleri Bakanlık laboratuvarları tarafından yapılır. Dioksin tespit edilen numunelere ait partiler ithalatta reddedilir, ihracat ve diğer resmi kontrollerde bulaşmanın kaynağına inilerek parti tamamı toplatılır ve imha edilir.
İnsanda biyolojik ve toksik etki gösteren dioksinbileşenlerini önlemek adına, ihraç ve ithalinin sınırlanması, ilgili sektörlerin düzenli olarak kontrolü ve toplumun farkındalığının arttırılması önemli yer tutmaktadır. Gıda ve yemlerde yasal mevzuatlarda limitlendirilmiş ve resmi kontrolü yapılan 7 dioksin, 10 furan ue 18 klorlu bifenil (PCB) bileşiği bulunur.
Bu nedenle, gıda tedarikinin korunması kritik önem taşır. Dioksin emisyonlarını azaltmak için kaynak yönelimli önlemlere ek olarak, gıda zincirinde gıda kaynağının ikincil kontaminasyonundan kaçınılmalıdır. Birincil üretim, işleme, dağıtım ve satış sırasında iyi kontroller ve uygulamalar, güvenli gıda üretiminde esastır.
Artan çevresel kontaminasyona bağlı olarak insanların bu bileşiklere maruziyeti gün geçtikçe artmakta ve oluşabileceksağlık riskleri toplum sağlığı açısından daha büyük önemtaşımaktadır. Yaşadığımız Dünyaya ve geleceğimize sahip çıkmak, korumak çevre kirliliği açısından neden olunan kontaminasyonun azaltılması için uygun çevre politikaları geliştirilerek gerekli önlemler alınması, var olanların geliştirilmesi ve politikalar belirlenmesi için adımların atılması, hızlandırılması gerekli..
Tolerans seviyelerinin aşılmamasını sağlamak için gıda ve yem kontaminasyon izleme sistemleri bulunmalıdır. Üretim sırasında güvenli hammadde ve güvenli süreçler temin etmek için yem ve gıda üreticilerinin sorumluluğu ve gıda tedarikinin güvenliğini izlemek ve halk sağlığını korumak için harekete geçmek devletlerin ve bireylerin görevidir. Kontaminasyondan şüphelenildiğinde, ülkeler kirlenmiş yem ve yiyecekleri tanımlamak, gözaltına almak ve bertaraf etmek için acil durum planlarına sahip olmalıdır. Etkilenen popülasyon, maruziyet (örneğin, kandaki veya insan sütü içindeki kirletici maddelerin ölçülmesi) ve etkileri açısından incelenmelidir.
Dioxinlerin testleri dünya çapında sınırlı sayıda bulunan laboratuvarda karmaşık yöntemler ile yapılmaktadır. Bu sebeple analiz maliyetleri daha fazladır ve numunenin türüne göre değişiklik göstermektedir. Dioksin varlığını tespit etmeye yönelik daha az maliyetli ve daha basit test yöntemleri geliştirilmeye yönelik çalışmalar yapılmalıdır.
Yazımın sonunda, sizleri sıkmadan, fazla teknik detaylara girmeden özetlemeye çalışsam da; sadece, serbest otlanan sağlıklı ineklerden, otladıkları bölgeye sızan fabrika işlemleri sonucunda, nasıl insan sağlığını ve doğmamış bebekleri dahi etkileyebildiğine dikkat çekebilmek ve konunun ne kadar derin ve dolaylı olduğunu anlatmak istediğimi belirtmek isterim.
Sevgilerimle,
Tijen Ziyal
KAGİDER Üyesi
Kaynaklar;
Altun Çolak, D. (2013). Dioksinlerin Toksik Etkilerinin Drosophila Kanat Benek Testi ve Biyokimyasal Yöntemlerle Belirlenmesi ve Bu Etkilerin Farklı Antioksidanlar ile Giderilmesi Üzerine Araştırmalar. AÜ. Fen Bil. Ens., Biyoloji ABD, Doktora Tezi.
Bilici, S. (2008). Toplu beslenme sistemleri çalışanları için hijyen el kitabı. TC Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Beslenme Bilgi Serisi, 1, 3-8.
Eroğlu, M., Düġükcan, M., Canpolat, Ö., & Çalta, M. Dikenli Yılan Balığı (Mastacembelus mastacembelus Banks & Solander, 1794)’nın Kas Dokusunda Bazı Ağır Metal Miktarlarının Belirlenmesi.
Fetsch, A., & Johler, S. (2018). Staphylococcus aureus as a foodborne pathogen. Current Clinical MicrobiologyReports, 5(2), 88-96.
Gorman, R., Bloomfield, S., & Adley, C. C. (2002). A studyof cross-contamination of food-borne pathogens in thedomestic kitchen in the Republic of Ireland. International Journal of Food Microbiology, 76(1-2), 143-150.
Kalafatoğlu, H. (1995). Gıda Endustrisinde MikrobiyalKaynaklı Kontaminasyonlar Ve Önlenmeleri. Gıda (S. 137-141). İçinde Kocaeli: Tubitak.
Kulkarni, P. S., Crespo, J. G., & Afonso, C. A. (2008). Dioxins sources and current remediation technologies—a review. Environment international, 34(1), 139-153.
Malisch, R., & Kotz, A. (2014). Dioxins and PCBs in feed andfood—review from European perspective. Science of the Total Environment, 491, 2-10.
S. B. (2012). Besin Güvenliği. Ankara: Reklam Kurdu Ajansı.
Dioxins and their effects on human health. who.int - 4 October2016.